Gorzkie żale mają ponad 300 lat. Są bardzo znanym Nabożeństwem
pasyjnym. Ich pierwotna nazwa brzmiała: „Snopek mirry”. Mirra, to
jeden z darów, który złożyli Dzieciątku Jezus Mędrcy ze Wschodu.
Pasja (łac. passio – cierpienie, męka), to fragmenty Ewangelii
opowiadające o Męce Pańskiej – ostatnich ponad 12 godzinach życia
Jezusa Chrystusa, od pojmania w Ogrójcu aż do śmierci na krzyżu na
wzgórzu Golgoty. Męka rozpamiętywana jest podczas Nabożeństw Drogi
krzyżowej i Gorzkich żali oraz Liturgii Wielkiego Tygodnia. Warto w
tym miejscu przypomnieć, że każda Msza święta jest pamiątką i
uobecnieniem Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Jezusa.
Gorzkie żale są rdzennie polskim nabożeństwem z początku XVIII
wieku. Powstały pod wpływem średniowiecznych misteriów pasyjnych na
podstawie tekstów pieśni o Męce Pańskiej i modlitw brewiarzowych.
Gorzkie żale śpiewane są we wszystkich kościołach w Polsce podczas
Wielkiego Postu w ramach Nabożeństwa pasyjnego, zazwyczaj w miejsce
Nieszporów (modlitwy wieczornej Kościoła). Odprawiane są z
wystawieniem Najświętszego Sakramentu, prawie zawsze z kazaniem
pasyjnym i śpiewem suplikacji „Święty Boże, święty mocny”. Nazwę
przybrały zapożyczając strofy z pierwszego wiersza pieśni „Gorzkie
żale przybywajcie!” Składają się z trzech części, w których
rozpamiętywane są poszczególne etapy Męki Pańskiej. W części
pierwszej – od modlitwy w Ogrójcu do niesprawiedliwego osądzenia, w
drugiej – od niesłusznego oskarżenia Jezusa do ukoronowania cierniem
oraz w części trzeciej – od ukoronowania cierniem do skonania na
krzyżu.
Autor Gorzkich żali jest nieznany. Nabożeństwo powstało przy
kościele Świętego Krzyża w Warszawie na początku XVIII wieku.
Ówczesny proboszcz kościoła – ks. Michał Bartłomiej Tarło
(późniejszy biskup poznański) i Bractwo św. Rocha, istniejące od
1688 roku przy tym kościele, rozpoczęli starania o pozwolenia na
odprawianie w świątyni specjalnego Nabożeństwa pasyjnego. Pierwszy
raz zostało wydane drukiem w 1707 roku dzięki staraniom ks.
Wawrzyńca
Stanisława Benika ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy.
Nabożeństwo otrzymało akceptację Stolicy Apostolskiej. Szybko
zdobyło popularność wśród wiernych i zostało wprowadzone do innych
kościołów w Warszawie, a następnie w całej Polsce. Polacy, którzy
wyemigrowali do Ameryki Północnej i do Brazylii przyczynili się do
tego, że Gorzkie żale stały się Nabożeństwem szeroko znanym wszędzie
tam, gdzie żyją Polacy. Tekst przetłumaczono dwukrotnie na język
litewski, a także na niemiecki, angielski i rosyjski.
„O Maryjo, Ciebie proszę, niech Jezusa rany noszę i serdecznie
rozważam”.